Najważniejsze wydarzenia minionego stulecia, w których uczestniczył, odcisnęły głębokie piętno na jego postrzeganiu powojennego świata i twórczości. „Jest to poezja zmysłów i intelektu, szczegółu obyczajowego i syntezy dziejowej, poezja metafizyczna, a zarazem silnie związana z biografią autora” – głosi uchwała Senatu, ukazująca rangę twórczości poety, ale też prozaika i eseisty, historyka literatury i tłumacza.

„Litwo, Ojczyzno moja...”

W różnych okresach twórczości używał różnych pseudonimów i inicjałów. W sumie aż dwudziestu ośmiu! Obok tych powszechnie znanych (Jan Syruć, ks. Jan Robak, B.B. Kózka, C.M. czy Adrian Zieliński) w indeksach bibliograficznych można poznać także te mniej lub prawie w ogóle nieznane, jak np. Aron Primas, milcz., N. czy Stefan Kunce.

A wszystko zaczęło się 30 czerwca 1911 r. w Szetejniach na Litwie, które do końca pozostały jego „środkiem świata”. Tam urodził się przyszły poeta. Tam też zrozumiał, co znaczy wielokulturowość. Poznał namiastkę języków jidysz, białoruskiego, rosyjskiego oraz litewskiego.

Szkolną i akademicką młodość spędził w Wilnie. Ukończył prawo na Uniwersytecie Stefana Batorego. Był współzałożycielem grupy poetyckiej i pisma Żagary. Debiutował w 1930 r. wierszami Kompozycja i Podróż w piśmie Alma Mater Vilnensis. Pierwszy tom poezji – Poemat o czasie zastygłym wydał w 1933 r. i otrzymał Nagrodę im. Filomatów przyznawaną przez ZZLP w Wilnie. Kilka lat później przeniósł się do Warszawy i rozpoczął pracę w Polskim Radiu.

W czasie okupacji, pracując jako woźny w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, miał nieograniczony dostęp do księgozbioru. Po upadku Powstania Warszawskiego przebywał w Goszycach u Anny i Jerzego Turowiczów, a następnie zamieszkał w Krakowie. Wówczas powstały utwory, które znalazły się w tomikach: Wiersze, Równina, Pieśń niepodległa oraz w opublikowanym w 1945 r. Ocaleniu – jednym z najważniejszych tomów XX-wiecznej poezji polskiej.

Zdecydowanie niechlubną stroną życia poety były jego relacje z kobietami i romanse. Dużo czasu musiało upłynąć, aż się ustatkował. Zresztą sam przyznał: „Umiejętność kochania uważam za wielki dar. Może byłem jego pozbawiony?”.

Zaangażowany w Grę

Gdy po zakończeniu II wojny światowej władzę w Polsce przejęła partia komunistyczna, Miłosz początkowo nie był negatywnie nastawiony do nowego systemu. Od 1945 r. pracował jako attaché kulturalny PRL w Nowym Jorku i Waszyngtonie, a później jako sekretarz ambasady w Paryżu. „Byłem zaangażowany w Grę: ustępstw i zewnętrznych oświadczeń lojalności, podstępów i zawiłych posunięć w obronie pewnych walorów” – wspominał w Zniewolonym umyśle, w którym ukazał funkcjonowanie totalitarnych mechanizmów na przykładzie polskiego środowiska literackiego. W ten sposób również sam chciał się rozliczyć z niedawną przeszłością i służbą dla nowego państwa. Po powrocie do kraju Miłosz uświadomił sobie bowiem, do jakich negatywnych zmian doszło w kraju po tym, jak znalazł się pod władaniem komunistów. Podjął wówczas decyzję o emigracji. Od tamtej pory przez kolejne dziesięciolecia jego twórczość była zakazana w PRL. Po wyjeździe z Polski Miłosz znalazł schronienie w Maisons-Laffitte, czyli w siedzibie Instytutu Literackiego kierowanego przez Jerzego Giedroycia. Tam zwrócił się do francuskiego rządu z prośbą o udzielenie azylu i go otrzymał. „Zostałem emigrantem niechętnie, dopiero przyduszony tak, że na szachownicy nie było już miejsca na żaden ruch, poza przepisowymi odami, których nigdy nie uprawiałem” – wyznał Melchiorowi Wańkowiczowi. Tymczasem polscy poeci powiązani ze Związkiem Literatów Polskich uznali Miłosza za zdrajcę i otwarcie potępili jego decyzję o emigracji. Cenzura natomiast zakazała publikacji jego utworów na terenie Polski.

Od 1951 r. w miesięczniku Kultura publikował utwory literackie i publicystyczne oraz przekłady. W Bibliotece Kultury ukazywały się kolejne jego książki: tom esejów Zniewolony umysł (1953), zbiór wierszy Światło dzienne i powieść Zdobycie władzy, powieść Dolina Issy (1955), Traktat poetycki (1957). W okresie odwilży 1957 r. również w Polsce ukazywały się w prasie wiersze Miłosza i spotykały się z przychylnością krytyki. Przez lata jednak jego teksty były dostępne jedynie w drugim obiegu.

W 1960 r. na zaproszenie uniwersytetów California oraz Indiana wyjechał do Stanów Zjednoczonych i objął katedrę języków i literatur słowiańskich na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Praca na uczelni pozwoliła mu promować w USA polską literaturę. Obok kolejnych własnych książek (Król Popiel i inne wiersze, Człowiek wśród skorpionów, Gucio zaczarowany) opublikował w 1965 r. anglojęzyczną antologię polskiej poezji powojennej w swoich przekładach pt. Postwar Polish Poetry.

Bezkompromisowa wnikliwość

Przebywający na emigracji Czesław Miłosz 10 grudnia 1980 r. otrzymał literackiego Nobla. W uzasadnieniu jury napisano, że polski poeta dostał nagrodę za „bezkompromisową wnikliwość w ujawnianiu zagrożenia człowieka w świecie pełnym gwałtownych konfliktów”.

„Kiedy dostałem Nagrodę Nobla, to już całkowicie straciłem kontrolę i tylko włosy wydzierałem z głowy, dowiadując się, kim jestem w oczach innych. Zawsze uważałem siebie, na przykład, za poetę dość hermetycznego, dla pewnej nielicznej publiczności. I co się dzieje, kiedy tego rodzaju poeta staje się sławny, głośny, kiedy staje się kimś w rodzaju Jana Kiepury, tenora, albo gwiazdy futbolu? Naturalnie, powstaje jakieś zasadnicze nieporozumienie” – napisał Czesław Miłosz po latach w Autoportrecie przekornym.

Od tego czasu jego wiersze zaczęły pojawiać się w kraju, z czasem także w oficjalnym obiegu. Nagroda otworzyła Miłoszowi możliwość powrotu do ojczyzny. W 1981 r. odwiedził Polskę i odebrał doktorat honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

W 1989 r. przyjechał powtórnie do Polski. Odtąd odwiedzał kraj rodzinny coraz częściej, aż obok Berkeley jego drugim domem stał się Kraków. W 1993 r. powrócił do ojczyzny już na stałe. Choć życie poety znaczone było bólem gorzkiej migracji między państwami i kontynentami, przez lata cenzurowanego w ojczystym kraju, to jednak doświadczenie to nie przeszkodziło mu po latach stwierdzić: „Cudowność. Być człowiekiem i żyć wśród ludzi to przecież cudowne, nawet jeżeli znamy podłości i zbrodnie, do jakich są zdolni” (Abecadło Miłosza).

Tytuły trzech jego ważnych poematów: Traktat moralny, Traktat poetycki i Traktat teologiczny wskazują na obszar zainteresowań i poszukiwań poety. W utworach Miłosza nie brakowało pytań teologicznych, o Boga i ludzką naturę skażoną grzechem pierworodnym. Stosowana zaś przez niego różnorodność stylistyczna wynikała z dążenia do „formy bardziej pojemnej” oraz z nieugiętej „pogoni za rzeczywistością”.

Czesław Miłosz zmarł 14 sierpnia 2004 r. w wieku 93 lat. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych w klasztorze Ojców Paulinów na Skałce w Krakowie.